პეტრიწონის ქართული ჩაუმქრალი სავანე ბულგარეთში

         პეტრიწონის მონასტერი XI საუკუნეში აგებული ქართული კულტურის ძეგლია საზღვარგარეთ. იგი აგრეთვე ცნობილი, როგორც ბაჩკოვოს მონასტერი.   მონასტერი ერთ-ერთია  საზღვარგარეთ არსებულ ქართულ სავანეებს შორის, რომელმა ღრმა კვალი დააჩინა გარდასული საუკუნეების არა მარტო ქართულ აზროვნებასა და საეკლესიო ცხოვრებას, არამედ ბულგარეთის ისტორიაშიც უდიდესი როლი შეასრულა.

      მონასტერი  მდებარეობს ბულგარეთში  როდოპის მთის კალთაზე, სოფ.პეტრიწონში (ახლანდელ სოფ. ბაჩკოვოში)  სოფიიდან 89 კმ-ში.     მონასტერს გარს არტყია როდოპის ჭაღარა მწვერვალები, დაბურული წიწვიანი ტყეები და ჩამოუდის მჩქეფარე მდინარე ჩეპელარსკა. რბილი და თბილი ჰავა საუკეთესო პირობებს ქმნის მრავალგვარი ხილისა და ბოსტნეულის მოსაყვანად. მდელოები ულამაზესი ყვავილებითაა მოჩითული, რომლებიც ანკარა მთის წყაროებით საზრდოობენ. მრავალი ტკბილი წყალი კი სავსეა თევზთა სხვადასხვა სახეობებით, გორაკები დაფარულია ვენახით, ხილითა და ბალახით.

  ბულგარეთში ქართული სავანის არსებობის შესახებ გვიან გახდა ცნობილი. პირველი ცნობა ამის შესახებ 1878 წელს გამოქვეყნდა. შემდგომი კვლევა-ძიებით დაზუსტდა, რომ პეტრიწონის ქართველთა მონასტერი 1083 წელს  ტაოელმა უფლისწულმა გრიგოლ ბაკურიანის ძემ  დაარსა.  იგი  ბიზანტიის ისტორიაში კარგად ცნობილი პიროვნება ყოფილა. განათლებულმა, ენერგიულმა და ჭკვიანმა გრიგოლმა  ბიზანტიის იმპერატორის კარზე მალე გაითქვა სახელი და ბიზანტიის ჯარების ხელმძღვანელიც გახდა. საბრძოლო წარმატებისათვის და კომნენოსთა დინასტიის ერთგულად  მსახურების გამო, იმპერატორებმა გრიგოლს უბოძეს დიდძალი სიმდიდრე და დაუმტკიცეს სამფლობელოდ სოფელი პეტრიწო. გრიგოლ ბაკურიანისძემ ჯერ კიდევ აღმოსავლეთში მსახურობისას განიზრახა მონასტრის დაარსება, მაგრამ სახელმწიფო საქმეებით დატვირთულმა გულისწადილის ასრულება მხოლოდ გვიან, ხანდაზმულობის ჟამს მოახერხა. გრიგოლი და აბაზი ერთად იბრძოდნენ ქრისტიანობის მტრების წინააღმდეგ ბიზანტიაში, ერთად იღწვოდნენ თანამემამულეთა საკეთილდღეოდ საქართველოში თუ მის ფარგლებს გარეთ და ერთად ადგენდნენ ქართული სავანის მშენებლობის გეგმებს. მაგრამ აბაზს არ დასცალდა, იგი ადრე გარდაიცვალა და მთელი თავისი ქონება ძმას დაუტოვა, რათა მას მისი სულისათვის ეზრუნა.

      მონასტრის დაარსებიდან სამი წლის შემდეგ გრიგოლი ერთ-ერთ ომში დაღუპულა. ისიცა და მისი ძმა აბასიც ამ მონასტერშო არიან დაკრძალულნი, მაგრამ სამწუხაროდ მათი საფლავები დღეს დაკარგულია. სამაგიეროდ შემორჩენილია ფრესკა, რომელზეც კტიტორებს, გრიგოლსა და აბასს შორის, იმპერატორი ალექსი კომნენოსი დგას. ძმებს ხელში ტაძრის მოდელი უჭირავთ.

 

პეტრიწონის სამონასტრო კომპლექსის ისტორია

            პეტრიწონის სამონასტრო კომპლექსში გრიგოლ ბაკურიანის-ძის მიერ სამი ეკლესია იყო გათვალისწინებული: ერთი დიდი ტაძარი – ღმრთისმშობლის სახელზე და ორი მომცრო – იოანე ნათლისმცემლისა და წმ. გიორგის სახელზე, ხოლო ამ ნაგებობებიდან ოდნავ მოშორებით – საძვალე, იგივე სამარხი.

            წარსულში მონასტერს არაერთი ძნელბებოდა შემთხვევია დამპყრობთაგან.  XV საუკუნის გამანადგურებელი ხანძრის შემდეგ მთელი სამონასტრო კომპლექსიდან მხოლოდ წმიდა მთავარანგელოზთა ეკლესია გადარჩა, რომელიც სავარაუდოდ ქტიტორის გარდაცვალების შემდეგ იყო აგებული. ხალხის მოწადინებამ და სულიერებისაკენ მისწრაფებამ თავისი ნაყოფი გამოიღო და მომდევნო XVI-XVIII საუკუნეებში ბერების მიერ ერში შეგროვილ შემოწირულობათა წყალობით და აღდგენით სამუშაოებზე დიდისა თუ პატარის თავდაუზოგავი, უსასყიდლო შრომით კვლავ აღიმართა გრიგოლ ბაკურიანის-ძის მიერ დაარსებული სავანე.

          აღდგენის შემდეგ პეტრიწონის სავანეს სახელი შეუცვალეს და XVII საუკუნიდან ბულგარეთში მას ბაჩკოვის მონასტერს უწოდებენ.

    დღეისათვის პეტრიწონის სამონასტრო კომპლექსი საცხოვრებელი ნაგებობებით არის შემოსაზღვრული და გაყოფილია ორად – მის ჩრდილოეთ ეზოში აღმართულია ყოვლადწმიდა ღმრთისმშობლისა (XVIII ს.) და წმ. მთავარანგელოზთა (XII ს.) ეკლესიები,

სამხრეთ ეზოში კი – წმ. ნიკოლოზის ეკლესია (1834-36 წწ.).

საცხოვრებელ ნაგებობებში, რომლებიც გალავნის მაგივრობასაც სწევდნენ, მოთავსებულია ბერებისა და მონასტრის სხვა მკვიდრთა სენაკები, ოთახები მომლოცველებისა და სტუმრებისათვის.

      1601 წელს აიგო ის ორსართულიანი შენობა, რომლითაც ჩრდილოეთის ეზო არის მოზღუდული. ქვედა სართულზე განლაგებულია სამონასტრო საკუჭნაოები, აგრეთვე ძველი სამონასტრო სამზარეულო, რომელსაც თავისთავადი ეთნოგრაფიული ღირებულება გააჩნია. იქვეა სატრაპეზო, რომელიც 1623 წელს არის აგებული. იგი მოხატულია 1623-1643 წლებში უცნობი ხატმწერის მიერ.

           მონასტრის ჩრდილოეთი ეზოს აღმოსავლეთი ფრთა სოლდურად იყო ნაშენი – ქვის წყობის სქელი კედლები სათოფურებითურთ, საიდანაც გამოშვერილი იყო თოფზამბულაკების გრძელი ლულები; ამას გარდა, აქ იყო სპეციალური ღიობიც, საიდანაც აუცილებლობის შემთხვევაში შეიძლებოდა მომხდურთა თავზე ადუღებული ფისის გადასხმა – ხშირად ეს იყო უებარი საშუალება დაუპატიჟებელი სტუმრებისაგან თავდასახსნელად; 1928 წლის ჩირპანის მიწისძვრის შემდეგ ეს ფრთა მოირღვა. მაგრამ ერთი წლის შემდეგ აღადგინეს და მასთან ერთად მონასტრის 9-ზარიანი სამრეკლოც. იქვე აიგო მყუდრო სასტუმროც ჩამოსული სტუმრებისათვის. 1902 წელს აშენდა ახალი სამონასტრო კორპუსი, რომლის ცოკოლის სართულზე განლაგდა საწყობები, აბანო და პურის საცხობი. ორ ზედა სართულზე მოთავსებულია ბერების სენაკები, მონასტრის ბიბლიოთეკა და ოთახები მაღალი რანგის საპატივცემულო სტუმრებისათვის.

            1595 წლის დიდმა ხანძარმა გაანადგურა ამავე ეზოს ჩრდილოეთის ფრთა – დარჩა მხოლოდ საძირკველი და დიდი ქვის კონტრაფორსები მდინარე ჩეპელარსკას მხრიდან. აქ აგებულ ახალ კორპუსში ცოკოლის სართულზე მოეწყო მონასტრის სამზარეულო და სატრაპეზო, სამუზეუმო ექსპოზიცია. მეორე სართულზე ოთახებია სტუმრებისათვის.

            1947 წელს მთელს სამხრეთის ეზოში გაჩნდა ხანძარი. ყველაფერი დაიწვა. აქ იყო 1943 წელს ევაკუირებული სასულიერო სემინარია, სემინარიის ბიბლიოთეკა უძვირფასესი წიგნებით; გადარჩა მხოლოდ ეკლესია. 1971 წელს დაიწყო რესტავრაცია. სამხრეთი ეზოს დასავლეთის კორპუსში – ცოკოლის სართულზე მოთავსებულია მარანი, მეორე სართული განკუთვნილია ახალი სამუზეუმო ექსპოზიციისათვის. იქვეა იღუმენის მისაღები დარბაზი სიმპოზიუმებისათვის.

ტაძრის მოხატულობა

            ეკლესიის საკურთხევლის აფსიდის კონქში გადარჩენილია ნაწილი კომპოზოციიდან: „ყოვლადწმიდა ღმრთისმშობელი – ზეციური დედოფალი“. წმიდა მარიამის ორივე მხარეს სათნოებით აღსავსე სახის მთავარანგელოზები – მიქაელი და გაბრიელი დგანან ოქროსფერი ნიმბებით. მოხატულობა ძლიერ უახლოვდება XII საუკუნის ქართული ტაძრების კედლის მხატვრობას და როგორც ბულგარელი ხელოვნების ისტორიკოსები ვარაუდობენ, შესაძლოა ეკუთვნოდეს კიდეც ხატწერის ქართულ სკოლას. ეკლესია ნაგებია გრიგოლ ბაკურიანის-ძის დროს, ბულგარულ წყაროებში კი თარიღად ბეჯითად მოიხსენიება XII-XIV საუკუნეები. თუმცაღა, თვით ბულგარელი მეცნიერებიც ვერ უარყოფენ ყველა ზემოხსენებული ტაძრის ფორმასა და სტილის ერთიანობას.

      ქართველი ხატმწერის შემოქმედება ბულგარელი მეცნიერებისა და ხელოვნების მოღვაწეების ერთსულოვანი მაღალი შეფასების საგანია. მთელი მსოფლიოს სასულიერო სახვითი ხელოვნების მასშტაბებშიც სრულიად განსაკუთრებულ ადგილს აკუთვნებენ ქართველ ხატმწერს: „ქართველი ხელოვანის ნამუშევრები შეიძლება მივაკუთვნოთ შუა საუკუნეების ფერწერის საუკეთესო ნიმუშებს“.

          საძვალე მოხატულია ქართველი ხატმწერის იოანე ივეროპულოსის მიერ. არსებობს მოსაზრება, რომ იგი თვით გრიგოლ ბაკურიანის-ძეს ჩამოუყვანია საქართველოდან. ქვედა სართულზე, საძვალის კარის თავზე სტოას მხრიდან, არის წარწერა: „ეს ყოვლადპატიოსანი ტაძარი მოხატა ძირიდან ზემოთამდე, იოანე ზოგრაფ ივეროპულოსის ხელმა. ხოლო თქვენ, ამ სტრიქონთა მკითხველო, ილოცეთ ჩემთვის ღმრთის წინაშე“.

     საძვალის ეკლესიის ტიმპანის თავზე გამოსახულია ღმრთისმშობლის „ოდიგიტრიის“ (ანუ მეგზურის) ხატი ყრმა იესოთი ხელში. ეკლესიის ინტერიერის მოხატულობიდან განსაკუთრებული სინატიფით გამოირჩევა „ყოვლადწმიდა ღმრთისმშობლის მიძინება“. ამ მრავალფიგურიან კომპოზიციაში პერსონაჟები იკონოგრაფიული კანონის მიხედვით არიან განლაგებული. ღმრთისმშობლის განსასვენებლის ორივე მხარეზე ურვით შეპყრობილი მოციქულები დგანან. პეტრე მოციქულს ხელში საცეცხლური უჭირავს. პავლე მოციქული თავდახრით დგას, შუბლით მიძინებულის ფეხთ ეხება. თავთან იესო ქრისტეა ჩვილით ხელში, რომელიც სიმბოლურად მისი დედის უბიწო სულს განასახიერებს.

პეტრიწონის მონასტერი და სემინარია

            გრიგოლ ბაკურიანის-ძეს ქართულ და ბერძნულ ენებზე თავად შეუდგენია მონასტრის ტიპიკონი (წესდება),სადაც მან კიდევ ერთხელ გაუსვა ხაზი თავის წარმომავლობას: “აღვაშენე მე გრიგოლმა, ღვთის ნებით, სევასტოსმა და მთელი დასავლეთის დომესტიკოსმა, ღვიძლმა შვილმა ნეტარი ბაკურიანისა, ბრწყინვალე ერისთავთ-ერისთავისა, რომელიც წარმოშობით ვარ იბერთა უბრწყინვალესი გვარიდან”.

            ტიპიკონში განსაზღვრული მონასტრის მკვიდრთათვის სავალდებულო წესები და თანვე ხაზგასმით მითითებული, რომ მონასტერი აშენდა მხოლოდ ქართველთათვის. ამიტომაც უწოდებდა გრიგოლი მას „ქართველთა ანუ ივერიელთა მონასტერს”.  მონასტერი უცხოეთში ქართველთა თავშესაფრად და სასულიერო მოღვაწეობის თვალსაჩინო კერად იქცა. მონასტრის აგებისთანავე ქტიტორმა წმიდა ნიკოლოზის მონასტერში დააარსა სემინარია ქართველი ყმაწვილებისათვის, სადაც ყრმები ქართულ ენაზე განისწავლებოდნენ ღმრთისმეტყველებაში და საღმრთო მსახურებისთვის მოემზადებოდნენ:

„დაგვიდგენია, რათა უწვერულვაშო ბავშვები მოთავსებულ იქმნენ წმიდა ნიკოლოზის მონასტერში, მახლობლად ციხისა და ერთი ვინმე მოხუცებული მღვდელთაგანი, წმიდა და მოღვაწე და ღირსეულად ჟამის მწირველი, ასწავლის მათ საღმრთო წერილს… ამ მოხუცებულ მღვდელს უნდა ჰყავდეს არა ნაკლებ ექვსი ყრმისა, რომლებიც დიდი მონასტრიდან მიიღებენ საზრდოსა და ტანსაცმელს. ისინი უნდა დარჩნენ იქ, სანამ სრულიად არ განისწავლებიან და სამღვდელო ხარისხისთვის არ მოემზადებიან. როდესაც წამოიზრდებიან და წვერს გაუშვებენ, ღირსი მღვდლობისა განწესებულ უნდა იქნეს მღვდელმოქმედად დიდ მონასტერში, ხოლო რომელნიც მღვდლობის ღირსად არ აღმოჩნდებიან, სრულიად გაძევებულ უნდა იქნენ სემინარიიდან, თუმცა ექვსზე ნაკლები მოსწავლე იქ არასოდეს არ უნდა იყოს“ – ნათქვამი იყო ტიპიკონში.

            ღირსსაცნობია ისიც, რომ ამ პერიოდის საზღვარგარეთის სამონასტრო კერებიდან მხოლოდ პეტრიწონის მონასტერთან არსებობდა სემინარია, სადაც მონასტრისათვის სამღვდლოდ ამზადებდნენ ქართველ ბავშვებს. სემინარიაში შესვლა შეეძლო მხოლოდ ქართული წერა-კითხვის მცოდნეს; სწავლებაც ქართულ ენაზე მიმდინარეობდა.

            1189 წელს პეტრიწონის მონასტერი დაარბიეს და გაძარცვეს კათოლიკე ჯვაროსნებმა, რითაც კიდევ ერთხელ წარმოჩინდა ქრისტეს ჭეშმარიტი ეკლესიისაგან განკვეთილი პაპისტების ნამდვილი სახე. ჯვაროსნული ლაშქრობის მემატიანე აქსბერგი გვაწვდის შემდეგ ცნობას: „თავიანთი III ლაშქრობის დროს ჯვაროსნებმა დაიპყრეს სტენიმახის ციხე-სიმაგრე და დაეუფლნენ მის მახლობლად მდებარე მონასტერს, რომლის ბერები ქართველები იყვნენ. მონასტრის წინამძღვარი, რომელიც ასევე ქართველი იყო, ჯვაროსნებმა წაიყვანეს ფილიპოპოლში და წარუდგინეს იმპერატორ ფრიდრიხ ბარბაროსს. იმპერატორმა პატივით მიიღო ქართველი ბერი და გულითადი საუბრის შემდეგ უკან გამოისტუმრა“. როგორც ჩანს, ფრიდრიხი მოხიბლა ქართველი ბერის კეთილკრძალულმა და სათნო გარეგნობამ და ტყვეს არაფერი ავნო.

            1206 წელს, როდესაც ბულგარეთის მეფემ კალოიანმა თავის სამფლობელოს მიუერთა როდოპის მთები, პეტრიწონის სავანე შევიდა ბულგარეთის მეორე სამეფოს შემადგენლობაში. მონასტრის განსაკუთრებული მფარველი იყო მეფე ივანე ასენ II (1218-1241), რომელიც დიდი საბოძვარებით სწყლობდა მას. ასევე უხვად შეეწეოდა მონასტერს მეფე ივანე ალექსანდრე (1331-1371), რომელიც მის ქტიტორადაც მოიხსენიება.

            1363 წლიდან პეტრიწონის სავანე უსჯულოთა ხელში აღმოჩნდა მას შემდეგ, რაც თურქი ოსმალები პლოვდივის ოლქს დაეპატრონნენ. ოსმალებმა დაიკავეს ბულგარეთის მაშინდელი დედაქალაქი ტირნოვო და 1393 წლის 17 ივლისს სწორედ პეტრიწონის კედლებით შეზღუდეს წმ. პატრიარქ ექვთიმე ტირნოვოელის თავისუფლება. უკანასკნელმა ბულგარელმა პატრიარქმა მონასტერში მოიტანა რწმენა, რომ დაპყრობილი ხალხი არ დაიღუპება, თუ მათ ჰყავთ სულით ძლიერი და მტკიცე ნებისყოფის ადამიანები, დამპყრობთა წინააღმდეგ საბრძოლველად შემართული. 1404 წელს, პატრიარქ ექვთიმეს სიკვდილისა და ტირნოვოს დაცემის შემდეგ გაუქმდა ტირნოვოს საპატრიარქო, რითაც დასრულდა ბულგარეთის ეკლესიის დამოუკიდებლობა. ბულგარეთის მიწები გადავიდა კონსტანტინეპოლის საპატრიარქოს იურისდიქციაში. ქვეყანას დაედგა ორმაგი უღელი: სულიერი და პოლიტიკური. XV საუკუნის ბოლოდან მონასტერი იმყოფებოდა ვალახელ და მოლდაველ დიდებულთა მეურვეობის ქვეშ. რადო დიდიდან (1493-1508) გრიგოლ გიკამდე (1727-1733) მონასტერი უხვად იღებდა მათგან დახმარებას.

            პეტრიწონის სავანეს ოფიციალურად ჰქონდა შენარჩუნებული ავტონომია და ამიტომ, მას შემდეგ, რაც ბულგარეთი ოსმალეთის განმგებლობის ქვეშ მოექცა, არ გაუნადგურებიათ და არც დაუნგრევიათ.

            XV საუკუნეში ტაძარში გაჩენილმა ხანძარმა მრავალი ხელნაწერი და საბუთი იმსხვერპლა; XVII საუკუნეში მონასტრის ეკონომიკური მდგომარეობა გაუმჯობესდა ხალხის შემოწირულებებით აღდგომისა და ღმრთისმშობლის მიძინების დღესასწაულებზე. კონსტანტინეპოლის პატრიარქმა გასცა დასტური მონასტრის ავტონომიის შესახებ. 1745 წელს მონასტერი ოფიციალურად იქნა აღიარებული სტავროპიგიულად.

            1892 წელს კონსტანტინეპოლის პატრიარქმა მონასტრის იღუმენად დანიშნა არიქმანდრიტი მაკარი, რომელმაც გაყიდა სამონასტრო მიწები. 1894 წელს მონასტრის ძმობამ თხოვნით მიმართა ბულგარეთის მართლმადიდებელ ეკლესიას, რათა მონასტერი მიეღო თავის განმგებლობაში. 1895 წელს კონსტანტინეპოლის პატრიარქის, ანთიმოზ VII-გან მოვიდა შეტყობინება, რომ თუმცა მრავალი წლის მანძილზე პეტრიწონის მონასტერი, ექვემდებარებოდა უშუალოდ კონსტანტინეპოლის პატრიარქს, ისტორიული სინამდვილე მოითხოვდა, რომ იგი გადასულიყო ბულგარეთის საეგზარქოსოს იურისდიქციაში, როგორც სტავროპიგიული. მჟამად ბულგარეთის მართლმადიდებლური ეკლესიის წმინდა სინოდის პირდაპირ დაქვემდებარებაშია.

პეტრიწონის სამწიგნობრო სკოლა

            XI-XII საუკუნეებში პეტრიწონის მონასტერი გახდა ჩვენი მწერლობის ერთ-ერთი ძლიერი ცენტრი. იქაურ მწიგნობრულ საქმიანობას, მევნიერთა ვარაუდით , თითქმის ოცი წლის მანძილზე ხელმძღვანელობდა იოანე პეტრიწი, რომლის ლიტერატურულ-ფილოსოფიურმა სკოლამ (პეტრიწონულმა სკოლამ) კიდევ უფრო დაუახლოვა ქართული მწერლობა ბიზანტიურს. პეტრიწონის მონასტერში მოღვაწე ქართველებმა ფილოსოფიური წიგნების თარგმნითა და კომენტირებით ხელი შეუწყვეს ქართული ფილოსოფიური აზროვნების განვითარებას, ფილოსოფიური ტერმინოლოგიის შექმნას. საქართველოში პეტრიწონის სკოლის ტრადიციები გაგრძელდა გელათის მონასტერში, განსაკუთრებით მას შემდეგ, რაც აქ გადმოსახლდა იოანე პეტრიწი.

            აკადემიკოს კორნელი კეკელიძის მოსაზრებით, გრიგოლ ბაკურიანის-ძეს „იოანე ან საბერძნეთში გაიცნობდა, ან თვით საქართველოში, ვინაიდან 1080 წლის ახლო ხანებში გრიგოლი ბანას მოვიდა გიორგი მეუფესთან დიპლომატიურ-პოლიტიკური მისიით. პეტრიწონის მონასტერში, სადაც სასულიერო სემინარიას ჩაუდგა სათავეში, იოანემ დაჰყო ოციოდე წელიწადი. ასე რომ, უმნიშვნელოვანესი და უკეთესი ხანა მისი სამწერლო-სამეცნიერო მოღვაწეობისა პეტრიწონის მონასტერთანაა დაკავშირებული, ამიტომ საკვირველი არაა, რომ ამ მონასტრისაგან მიიღო პეტრიწის სახელწოდება“. თუმცა იქვე აღნიშნავს, რომ „მისი თავისუფალი ფილოსოფიური აზროვნება და აღზნებული სამეცნიერო სულისკვეთება, გახდა მიზეზი იმისა, რომ, როგორც თვით იოანე ჩივის, აქაც დევნა დაუწყეს.

            პეტრიწონის სკოლის წარმომადგენელთა შორის, სამწუხაროდ, დღემდე მხოლოდ დავით პეტრიწონელის სახელი შემოგვრჩა, რომელიც XI საუკუნის მეორე ნახევრის მოღვაწე უნდა იყოს. „დოგმატიკონში“, ნიკიტა სტიფატის თხზულების თარგმანის ბოლოს, იკითხება: „ლოცვა ყავთ, მამანო, არსენისათვის თარგმანისა და დავითისათვის, პეტრიწონელისა მონაზონ-ხუცისა, რომლისა იძულებითა ბერძნულისაგან გადმოუქართულებიან ხუთნი ესე სიტყუანი სომეხთა განმაქიქებელნი“.

       პეტრიწონის მონასტერში ქართველები შეფერხებით, მაგრამ XV საუკუნეშიც აგრძელებდნენ მოღვაწეობას. სწორედ ამ დროისა ეგონათ ერთადერთი ხელნაწერი წიგნი, „დღესასწაულთა საკითხავნი“, რომელმაც პეტრიწონიდან მოაღწია. ეს არის კრებული, რომელშიც შესულია იოანე დამასკელის, ეფრემ ასურისა და სხვათა თხზულებები. ხელნაწერი ჭვირნიშნით დათარიღდა 1300-1340 წლებით. ეს ხელნაწერი პეტრიწონიდან როგორღაც სვანეთში მოხვედრილა, ამჟამად კი თბილისში, ხელნაწერთა ინსტიტუტშია დაცული. პეტრიწონში გადაწერილი სხვა ქართული წიგნები და აგრეთვე გრიგოლ ბაკურიანის-ძის მიერ შეწირული სასულიერო ლიტერატურა, რომლებიც ტიპიკონშია ჩამოთვლილი, 1941-1945 წლებში პეტრიწონიდან წაიღეს  დღეს აღარსად ჩანს.   სავანის დიდი ბიბლიოთეკა და ხელნაწერები მხოლოდ ნაწილობრივ არის აღწერილი და გადატანილი სოფიის სინოდალურ ბიბლიოთეკაში, ნაწილი ხელნაწერებისა რილის მონასტერშია, ნაწილი  კ-ლ ხიოსზე და სხვა.

            პეტრიწონის მონასტერი გახდა  XI -XII საუკუნეებში ერთ-ერთი უმთავრესი ცენტრი ქართველთა სულიერებისა. აქ ჩამოყალიბდა განსაკუთრებული სალიტერატურო სკოლა, რომელსაც ჩვენ ვუწოდებთ პეტრიწონულ სკოლას. საგანგებო ყურადღება ამ სკოლაში მიქცეული ჰქონდა განყენებული დოგმატიკური და ფილოსოფიური ხასიათის თხზულებების დამუშავებას, რამაც ხელი შეუწყო ქართული ფილოსოფიური ენისა და ტერმინოლოგიის შექმნას.

            პეტრიწონის მონასტრის, ისე უცხოეთის სხვა ქართული ცენტრების მოღვაწეობა და, საზოგადოდ, მათი მნიშვნელობა ქართული კულტურის ისტორიაში შეიძლება შევაფასოთ ივ. ჯავახიშვილის სიტყვებით: “საზღვარგარეთული მონასტრები, რომელნიც გაშენებულნი იყვნენ ბიზანტიური სწავლა-განათლებისა და საღვთისმეტყველო-საეკლესიო მწერლობის ყველა უმთავრეს ცენტრში, სადაც ისინი სრული ავტონომიით სარგებლობდნენ, საშუალებას აძლევდნენ ქართველებს უფრო ადვილად ედევნებინათ თვალყური მაშინდელი განათლებული კაცობრიობის წარმატებისათვის და კვალდაკვალ მიჰყოლოდნენ მას”.

 პეტრიწონის მონასტრის ტიპიკონი

             როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ, პეტრიწონის მონასტრის დაარსების შემდეგ  გრიგოლ ბაკურიანის-ძემ   თავად შეუდგინა მონასტერს  ტიპიკონი, რომელიც მნიშვნელოვანი პირველხარისხოვანი წყაროა. იგი გვაცნობს სავანის დაარსების ამბავს, დამაარსებლის ვინაობას, მონასტრის იურიდიულ წესწყობილებას. გვაწვდის მასალებს სოციალურ ურთიერთობაზე. მხარის ეკონომიკურ მდგომარეობაზე და ა. შ. შეიცავს საინტერესო ცნობებს საქართველო–ბულგარეთ– ბიზანტიის ურთიერთობის ისტორიიდან, ის საყურადღებოა საეკლესიო ორგანიზაციისა და სამონასტრო ცხოვრების შესასწავლად, ამასთანავე იგი ქართული სალიტერატურო ენის ძვირფასი ძეგლია. მასში შემონახულია მდიდარი ლექსიკა. წესდება ორ ენაზეა შესრულებული: ქართულად და ბერძნულად. ტექსტი სამ ცალად გაუმზადებიათ: ერთი ქართულად, ხოლო ორი ბერძნულად. ბერძნულ ენაზე შედგენილი  ერთი  ეგზემპლარი პეტრიწონის მონასტერში დარჩა, მეორე კი —კონსტანტინოპოლის  წმ. პანაგიის ტაძრის წიგნსაცავში ინახებოდა. ტიპიკონი ქართულზე დაიწერა, იმის გამო, რომ ქართველმა ბერებმა ბერძნული წერა-კითხვა არ იცოდნენ, ხოლო ბერძნულზე დაიწერა იმის გამო, რომ მას იურიდიული ძალა ქონოდა და იერუსალიმის პატრიარქს დაემტკიცებინა. სამივე ცალს (ერთს ქართულს და ორს ბერძნულს) თვითონ გრიგოლმა მოაწერა ხელი, ხოლო ბერძნულ ცალებზე აგრეთვე მოაწერინა ხელი იერუსალიმის პატრიარქ ეფთვიმეს, რომელიც სტუმრად იყო მასთან ფილიპოპოლის პრასტინში.

            XIX საუკუნეში, როცა ბულგარეთი განთავისუფლდა თურქთა ბატონობისაგან და დაისვა საკითხი, თუ ვის ხელში უნდა გადასულიყო პეტრიწონის მონასტერი, სადაც ქართველების ნაცვლად, წინააღმდეგ მისი დამაარსებლის სურვილისა, ბოლო ხნის მანძილზე მართავდნენ ბერძნები.  ვარაუდობენ, რომ 1892 წელს  მონასტრის იღუმენად  არიქმანდრიტი მაკარის დანშვნის შემდეგ, რომელმაც გაყიდა სამონასტრო მიწები, დაიკარგა მონასტრიდან ბერძნულ-ქართული ტიპიკონი, რომელიც მოგვიანებით კუნძულ ხიოსზე, კორაისის ბიბლიოთეკაში, აღმოჩნდა. აღნიშნული ტიპიკონის დაკარგვას უკავშირებენ იმ ფაქტსაც, რომ ტიპიკონში დაცული ანდრძი (პეტრიწონის მონასტერში არ უნდა მიეღოთ ბერძენი ბერი სამსახუროდ) იქნებოდა გარანტი იმისა რომ მონასტერი დაბრუნებოდა ქართულ მხარეს.

         კონსტანტინოპოლში შენახულ ტექსტს  ჩვენამდე არ მოუღწევია, ხოლო ის ტექსტი, რომალიც პეტრიწონში იყო დაცული, შენახულია არა თვადაპირველი(1083წ) სახიტ, არამედ  გვიანდელი ნუსხიტ.  მის შესახებ მეცნიერთათვის ადრევე იყო ცნობილი , მაგრამ სრული ტექსტი კარგა ხანს არ ჩანდა. დიდ ხნის ძიების შემდეგ, თავდაპირველად აღმოჩნდა არა ძველი ტექსტი, არამედ მისი ახალბერძნული თარგმანი,  XVIII საუკუნისა. გ. მუსეოსს, რომელსაც აინტერესებდა გრიგოლ ბაკურიანის-ძის ცხოვრება და მოღვაწეობა, აჩვენეს მხოლოდ ახალბერძნულად XVIII საუკუნეში ნათარგმნი ტექსტი, რის საფუძველზე 1888 წელს მკვლევარი იძულებული იყო ტექსტი გამოეცა ამ ახალი თარგმნის მიხედვით.

            შემდეგ ბუქარესტის ხელნაწერთა ერთ კოლექციაში აღმოჩნდა ძველი ტექსტიდან XVIII საუკუნეში გაკეთებული პირი, რომელიც 1904 წელს გამოსცა ლუის პტიმ (Louis Pti), რომლის შემდეგაც პეტრიწონის ტიპიკონი გახდა ყოველმხრივი შესწავლის საგანი.

            1936 წელს სოფიაში ყოფნისას სოფიის ხელნაწერი უნახავს გრიგოლ ფერაძეს, რომელიც მაშინ ვარშავის უნივერსიტეტში მოღვაწეობდა, მისთვის ძნელი არ იყო დაედგინა, რომ მის წინაშე პეტრიწონის მონასტრის ტიპიკონი იყო.

     1954 წელს კათოლიკე მღვდელმა მიხეილ თარხნიშვილმა სოფიის ხელნაწერი გამოსცა ბელგიაში, მან თავის გამოცემას დაურთო ლათინური თარგმანი. ამ გამოცემიდან ქართული ტექსტი უცვლელად გადაბეჭდა პროფ. ისიდორე ჭელიძემ.

            ქართული ტექსტის შემცველი  XVIII საუკუნის ხელნაწერი თავდაპირველად აღმოჩნდა სოფიის საჯარო ბიბლიოთეკაში. 1949 წელს ბულგარეთში, სოფიის ეროვნულ ბიბლიოთეკაში ტიპიკონს მიაგნო აკაკი შანიძემ, ნიკო ბერძენიშვილმა და ოთარ გიგინეიშვილმა. მაგრამ საკვირველი ის იყო, რომ ქართულ ენაზე დაწერილი ტიპიკონი კატალოგში შეტანილი იყო, როგორც უცნობი სომხური წიგნი. ტიპიკონის ბერძნული ტექსტი კი, რომელიც პეტრიწონში ინახებოდა, გადაწერილი იყო იმ ცვლილებებით. ქართულ-ბერძნულ ტექსტებს შორის ერთგვარი სახესხვაობა შეინიშნება(მაგ, ქართულშ გვეხვდება ისეთი თავი, რომელიც ბერძნულში საერთოდ არაა, ქართულს აკლია ბაკურიანის-ძის შეწირულობათა სია და ა.შ). მთავარი განსხვავება კი ისაა, რომ ბერძნული ვარიანტის მიხედვით  ტიპიკონი დაიწერა სამ ენაზე: ბერძნულად, ქართულად, სოხურად და გრიგოლმა მასზე  სომხურ ენაზე მოაწერა ხელი. რადგან ბერძნული ტექსტი უფრო ადრე გამოქვეყნდა და ადვილად ხელმისაწვდომი გახდა მკითველისათვის, ეჭვქვეშ დადგა გრიგოლ ბაკურიანისძის წარმოშობის საკითხი. სიმართლის დადგენას ართულებდა ის, რომ ტიპიკონის პირვანდელი ტექსტი არ მოგვეპოვება. ამ სირთულის მიუხედავად, გვიანდელი ტექსტების შედარებითი შესწავლით, ჩვენებების შეპირისპირებით და დამატებითი მასალის მოძიებით აკაკი შანიძემ მეცნიერულად დაასაბუთა, რომ სანდო და სარწმუნოა ქართული ტექსტი, რომელიც უცვლელადაა გადმოწერილი დედნიდან და კარგადაა შენახული, ხოლო ბერძნული ტექსტი გადაკეთებულია, შეცვლილი და შევსებულია.

       საინტერესოა ქართველ ტაოელ ერისთავთ-ერისთავს, გრიგოლ ბაკურის ძე ბაგრატიონს, მის მიერ ქართველებისათვის დაარსებულ პეტრიწონის სავანეში, სადაც ქართულ ენაზე მიმდინარეობდა სწავლა და მღვდელთმსახურება, მის მიერ შედგენილი ტიპიკონისთვის ,რატომ მოაწერდა ხელს სომხურ ენაზე. აკაკი შანიძემ მეცნიერულად დაასაბუთა, რომ გრიგოლ ბაკურიანისძის სომხური წარმომავლობის და  ტიპიკონის სომხურო ტექსტის არსებობის შესახებ ცნობა გვიანდელი ჩანართია და მიზნად ისახავს ქართველთა დამსახურების დაკნინებას და პექტრიწონის მონასტერზე უფლებების შეზღუდვას. გარდა ამისა, თანამოღვაწეებად სომხების გამოცხადებით ბერძნებისათვის გადვილდებოდა სავანის ხელში ჩაგდება. 

        ივანე ჯავახიშვილი როდესაც აღწერს “საქართველოს სოციალურ და კულტურულ მდგომარეობას გაერთიანების ხანაში” ,ბერძნების შესახებ, ერთგან აღნიშნავს, რომ “ქართველთა ამ გრძნობის (მოძალადე ბიზანტიელთა მიმართ უარყოფითი დამოკიდებულების) გამომხატველია გამოჩენილი ქართველი მოღვაწის გრიგოლ ბაკურიანის მკაცრი დადგენილება, რომელიც მან თავის მიერ დაარსებულს პეტრიწონის ქართველთა მონასტრის ტიპიკონში შეიტანა, რომ მონასტერში ბერძენი არასდროს არ შეეშვათ ბერად, შეიძლებოდა მხოლოდ ერთი ბერძენი ყოფილიყო, ისიც მხოლოდ ბერძნულის მწერლად”.

            ქართულ–ბერძნული ტექსტის ძველი ნუსხა აღმოჩნდა საბერძნეთში, კუნძულ ხიოსზე, კორაისის სახელობის ბიბლიოთეკაში. მართალია, ხიოსის ხელნაწერის ქართული ტექსტის დედანი არ აღმოჩნდა, მაგრამ მისი მნიშვნელობა მაინც განუსაზღვრელია – ის დედნიდანაა გადაწერილი XIII საუკუნეში. ხიოსის ხელნაწერის ბერძნული ტექსტი და მისი ქართული თარგმანი გამოაქვეყნა ს. ყაუხჩიშვილმა ქართული ტექსტი და მისი რუსული თარგმანი გამოკვლევითა და სრული მეცნიერული აპარატით გამოსცა ა. შანიძემ (1971 წ.).

პეტრიწონის ღმრთისმშობლის საკვირველთმოქმედი ქართული ხატი

            პეტრიწონის ყოვლადწმიდა ღმრთისმშობლის მიძინების სავანის ყველაზე დიდი სიწმიდეა ღმრთისმშობლის საკვირველთმოქმედი ხატი. მონასტერში დაცული გადმოცემით, ეს ხატი ლუკა მახარებლის მიერ არის დაწერილი და იგი საქართველოდან ჩამოაბრძანეს. ხატის დღესასწაულს აღნიშნავენ ბრწყინვალე შვიდეულის ორშაბათს.

            ღვთისმშობლის ხატი 1311 წელს ტაოელმა ძმებმა, ათანასემ და ოქროპირმა შეწირეს პეტრიწონის მონასტერს. ხატს დღემდე უდიდეს პატივს მიაგებენ ბულგარეთში. იგი აქ ისევე გამორჩეულია, როგორც ათონზე ივერიის ღვთისმშობლის სასწაულთმოქმედი ხატი. გრიგოლ ბაკურიანის ძმა – აბაზი ვერ მოესწრო მშენებლობის დასრულებას. იგი მონასტრის საძვალეშია დაკრძალული. თავად გრიგოლი ომში დაიღუპა და როგორც გადმოცემების მიხედვით ცნობილია ჩვენთვის, მისი საძვალის ადგილსამყოფელი არავინ იცის. ძველი მონასტრიდან მხოლოდ და მხოლოდ საძვალეა შემორჩენილი, ის პირველი ღვთისმშობლის სახელობის ტაძარი დაინგრა და მოგვიანებით მის ადგილზე ახალი აიგო.

            ღმრთისმშობლის ხატი სასწაულებრივად გადარჩა დამანგრეველი ხანძრის შემდეგ, როდესაც მთელი სამონასტრო სიწმინდენი და განძეულობა განადგურდა. მღვდელმონაზონი კლიმენტი რილელი გადმოგვცემს: თურქთა შემოსევის დროს (1363-1393) ბერებმა ხატი გახიზნეს და დამალეს პეტრიწონის მახლობლად მდებარე ერთ კლდოვან ადგილას, რომელსაც „კლუბია“ ჰქვია. XVII საუკუნის დასაწყისში, როდესაც დაიწყეს მონასტრის აღდგენა, ერთმა მწყემსმა კლუბიის გამოქვაბულში გადამალული ხატი აღმოაჩინა. 1604 წლის აღდგომა დღეს ღმრთისმშობლის ქართული ხატი დიდი საეკლესიო პროცესიით მონასტერში გადმოაბრძანეს და განახლებულ მთავარ ტაძარში იმ ადგილას დაასვენეს, სადაც დღემდე იმყოფება. ხატის აღმოჩენის ადგილზე ააშენეს ღმრთისმშობლის სახელობის ეკლესია, რომელსაც ახლა მთავარანგელოზთა ტაძარს ეძახიან. ძველი ტრადიცია დღემდე შემონახულია. ყოველწლიურად, აღდგომის მეორე დღეს, ეწყობა ღმრთისმშობლის ხატით მსვლელობა: პეტრიწონის მონასტრის ღმრთისმშობლის მიძინების ტაძრიდან გამოაბრძანებენ ღმრთისმშობლის საკვირველთმოქმედ ხატს და მიასვენებენ კლუბიაში, წმ. მთავარანგელოზთა სამლოცველოში, სადაც ეწყობა სადღესასწაულო მსახურება. ამის შემდგომ ხატს კვლავ პეტრიწონის სავანეში მიაბრძანებენ.

         სწორედ ამ მოვლენის ამსახველია ვრცელი პანორამა მონასტრის სატრაპეზოს გარეთა კედელზე, რომლის მარცხენა ქვემო ნაწილში გამოსახულია ბრწყინვალე ორშაბათს ყოვლადწმიდა ღმრთისმშობლის საკვირველთმოქმედ ხატთან ერთად კლუბიაში მიმავალი გრძელი პროცესია.

           დღეისათვის დედაღმრთისმშობლის საკვირველთმოქმედი ხატი მთავარი ტაძრის ცენტრალურ ნაწილში, ყველაზე თვალსაჩინო ადგილზე არის დაბრძანებული. ორივე მხრიდან ხატი მოჭედილია მოოქროვილი ვერცხლით, სავარაუდოდ 1311 წელს. ხატის ძველი პერანგი ნაწილობრივ გადაფარულია ვერცხლისაგან გამოჭედილი აჟურული საპირეთი. მაზე ამოტვიფრულია თარიღი – 1819 წ. და სახელი – პეტკო ჰაჯი. ხატის ძველ პერანგზე ლამაზი ასომთავრული ასოებით შესრულებულია შემდეგი წარწერა, რომელიც, თუკი ქარაგმებს გავხსნით, ასე იკითხება:

„ქ. მოიჭედა წმიდაი ესე ხატი ყოვლად წმიდისა დედოფლისა ჩუენისა ღმრთისმშობლისაი პეტრიწონს ორთა ხორციელად ძმათა მიერ ტაოელთა ეგნატის შვილთა მოძღურისა ათანასის და ოქროპირისა პერპერითა რკე (125) და წინაშე ხატისა საკანდლითა ვეცხლისაითა. საბერძნეთს მეფობასა კეთილად მსახურთა მეფეთა ანდრონიკე, მიხაელ და ანდრონიკესსა პალეოლოღოს ძეთასა, ხოლო ქართლს კონსტანტინესსა და დიმიტრისსა ბაგრატონიანთასა დასაბამითგანთა წელთა ბერძულად ხყით (6819), ხოლო ქარათულად ხშიე (6915). წმიდაო ღმრთისმშობელო, შეიწირე მცირე ესე ძღუენი მათი და შეუნდევ და მეოხ ეყავ მათ და მშობელთა მათთა დღესა მას დიდსა სასჯელისასა წინაშე ძისა შენისა და ღმრთისა ჩუენისა. ამინ, ამინ იყავნ, ამინ. ქორონიკონსა ფლა (531), ინდიკტიონსა თ (9). ქრისტე ღმერთო, შეიწყალენ სულნი მათნი, კაცთმოყუარე, ამინ“.

            ზემო აშიაზე, შარავანდედის მარჯვნივ და მარცხნივ, ხატს ბერძნული ასომთავრული ასოებით აწერია: „მიტერ თეუ ვლახერნიოტისა“, ე.ი. „დედა ღმრთისა ვლაქერნისა“. სიტყვა „ვლაქერნი“ ამ შემთხვევაში აღნიშნავს ხატის ტიპს და არა მის სადაურობას.

            ქვემო აშიაზე ორი ბერძნული ქარაგმაა: „იისუს“ და „ხრისტოს“ – იესო ქრისტე.

            ხატის წარწერა უაღრესად საყურადღებოა. უწინარეს ყოვლისა, 1311 წლით დათარიღებული ქართული წარწერა გვიდასტურებს, რომ XIV საუკუნეში პეტრიწონის მონასტერი ქართველთა განმგებლობაშია. ძმები ათანასი და ოქროპირი პეტრიწონში ბერად შემდგარი ტაოელი ქართველები არიან. ამათგან ათანასი მოძღვრად იწოდება. სიტყვა მოძღვარი მასწავლებელს ნიშნავს. უნდა ვიგულისხმოთ, რომ XIV საუკუნეში ჯერ კიდევ არსებობს პეტრიწონის სემინარია, რომელიც გრიგოლ ბაკურიანის-ძემ დაუწესა მონასტერს და რომ ათანასი ამ სემინარიის ერთ-ერთი მასწავლებელია.

       რაც შეეხება ხატის პეტრიწონში მობრძანების თარიღს, მას გრიგოლ ბაკურიანის-ძის მოღვაწეობის პერიოდსაც უკავშირებენ და XIV საუკუნესაც. პირველის სასარგებლოდ იხსენებენ აპოკრიფულ გადმოცემებს, რომლის თანახმადაც იმ დროს, როდესაც გრიგოლ ბაკურიანის-ძე კარში მსახურობდა, ეს ხატი ერთხანს იქაურ ეკლესიაში ყოფილა დასვენებული. გარდა ამისა, წესდება-ტიპიკონში გრიგოლ ბაკურიანის-ძე მონასტერს მისი უდიდესი სიწმინდის მიხედვით მოიხსენიებს: „…მონასტრისა ჩემისა ქართველთა ღმრთისმშობელისა პეტრიწონისადა“. მეორე ვერსიის სასარგებლოდ მეტყველებს თვით ხატის ქართულად დამამშვენებელთა – ძმების, ათანასის და ოქროპირის მოღვაწეობის ხანა.

     მას შემდეგ, ხატს დაუმკვიდრდა პეტრიწონის ქართველთა ღმრთისმშობლის ხატის სახელი. ხატთან დღემდე მიდიან მთელი ბულგარეთიდან მომლოცველები დახმარებისა და შემწეობის სათხოვნელად, სულიერი თუ ფიზიკური სიმრთელის მოსანიჭებლად. ხატის მიერ აღსრულებულ სასწაულებს აღნუსხვადნენ მონასტრის საგანგებო წიგნში, რომელსაც „კონდიკა“ ეწოდება. 1999 წელს მონასტრის ბიბლიოთეკაში გაჩენილმა ხანძარმა იმსხვერპლა მრავალი ძვირფასი რელიქვია და მათ შორის ის წიგნიც, რომელშიც ღმრთისმშობლის ხატის სასწაულები იყო აღწერილი. მაგრამ ის ადამიანები, რომლებიც თავისი რწმენის საპასუხოდ ყოვლადწმიდა ქალწულისაგან იღებენ შეწევნას, ცოცხალ მატიანეს წარმოადგენენ, დამადასტურებელს პეტრიწონის ღმრთისმშობლის ქართული ხატის საკვირველთმოქმედებისა.

პეტრიწონის მონასტრის როლი ბულგარეთის ისტორიაში

           პეტრიწონის სავანემ უდიდესი როლი შეასრულა ბულგარელი ხალხის სულიერ ცხოვრებაშიც. XI საუკუნეში მთელი ეს მხარე – ფილიპოპოლის თემი დასახლებული იყო პავლიკიანელი სომხებით, რომლებიც მწვალებლური მოძრაობის ცენტრს ქმნიდნენ. პავლიკიანები ახლოს იყვნენ ბოგომილებთან; ეს ორი მწვალებლობა ძლიერ გავრცელებული იყო თვით ბულგარელთა შორის. პეტრიწონის მართლმადიდებლური სავანე კი ამ მხარეში მართლმადიდებლობის დაცვისა და განმტკიცებისათვის იბრძოდა. ამგვარად, გრიგოლ ბაკურიანის-ძის მიერ დაარსებულმა მონასტერმა ბულგარელი ხალხი ბოგომილურ და პავლიკიანურ მწვალებლობას ააცილა და მართლმადიდებლობაში განამტკიცა და განაძლიერა. ნიშანდობილივია, რომ გრიგოლი დაიღუპა სწორედ აჯანყებულ პავლიკიანთა და მათ მომხრობილ პაჭანიკებთან ბრძოლაში.

            თუ რა დიდი მნიშვნელობა შეიძინა პეტრიწონის ქართველთა მონასტერმა ბულგარელი ხალხის სულიერ ცხოვრებაში, მადლიერების გრძნობით აღნიშნავენ თანამედროვე ცხოვრებაში, მეისტორიენი: „თუ მონობის საშინელებებმა ვერ შეძლეს ეროვნული თვითშეგნების ამოშანთვა, ამაში უდიდესი წვლილი მიუძღვის ბაჩკოვოს მონასტერს. წმ. ღმრთისმშობლის ბაჩკოვოს მონასტერი ძველი ბულგარეთის ერთი ჩაუმქრალი ლამპარია, რომელმაც თვით ახალი დროის დამპყრობთა პირობებშიც შეძლო თავისი პრივილეგიების შენარჩუნება. თურქული უღლის ხუთსაუკუნოვან მრუმე ღამეში მონასტერი იყო თბილი და ნათელი კერა, რომელიც სიტყვითა და წერილობით, ზარების გუგუნითა და ზღუდე-გალავნებით ინახავდა ბულგარელთა სამშობლოს სულიერებას“.